CBCT: Cone-beam computed tomography) ) ، انقلابی در رادیولوژی یا تصویربرداری از دندان است که در آن از یک اشعه یا پرتو مخروطی شکل (cone beam CT) استفاده می‌شود. این تکنیک به دلیل اینکه تصاویر حاصله بدون تغییر در اندازه یا بزرگنمایی به دست آمده و از ترکیب «اسکن سطحی» (Surface Scanning) و اسکن «تحت سطحی-حجمی» (Sub- Surface Volumetric Scanning) ماتریکس سه بعدی به وجود می‌آید، به طور گسترده در حیطه رادیوگرافی دندانپزشکی مورد پذیرش قرار گرفته است. رادیولوژی دندان CBCT یکی از مدرن‌ترین روش‌های رادیوگرافی از اوایل سال ٢٠٠٠ در ایالات متحده آمریکا است که توسط رادیولوژیست‌ها و متخصصان دندانپزشکی به طور فزاینده‌ای برای کاربردهای بالینی مختلف از جمله قرارگیری دقیق ایمپلنت‌های دندانی، دندان‌های نامرتب، ارزیابی فک و صورت، شکاف کام، تشخیص پوسیدگی دندان (کرم خوردگی) ، ریشه درمانی یا اندودنتیکس (کانال ریشه) و ترومای دندان به کار می‌رود. هدف از این مقاله، ارائه بینشی در مورد رادیولوژی دندان و تصویربرداری سه بعدی با فناوری CBCT، مفاهیم اساسی، مزایا، خطرات و کاربردهای آن در دندانپزشکی است.
رادیولوژی دندان CBCT چیست؟
توموگرافی کامپیوتری با اشعه مخروطی (CBCT) نوع خاصی از تجهیزات اشعه ایکس است و زمانی استفاده می‌شود که رادیوگرافی با اشعه ایکس معمولی (CT) از دندان یا صورت کاربرد زیادی ندارد. این مدل تصویربرداری معمولا پرکاربرد نیست زیرا اشعه حاصل از این دستگاه بسیار بیشتر از اشعه ایکس معمولی دندان است. تصاویر به‌دست آمده با این اشعه، پزشک را در تشخیص، طرح درمان و انتخاب روش مناسب مکانوتراپی کمک میکند. پزشک از این فناوری برای تهیه تصاویر سه بعدی (3-D) از دندان‌ها، بافت‌های نرم، مسیرهای عصبی و استخوانی جمجمه و صورت استفاده میکند.
روش رادیولوژی دندان CBCT چگونه است؟
روش تصویربرداری با دستگاه مربعی شکل رادیولوژی CBCT به این صورت است که یک اشعه ایکس به شکل یک بازوی مخروطی و با زاویه ٣٦٠ درجه به دور سر بیمار می‌چرخد و با کنار هم قرار دادن عکس‌های متوالی دو بعدی که به آن‌ها «نما» گفته می‌شود، یک عکس سه بعدی به دست می‌آید. در هر دور چرخش دستگاه، حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ عکس گرفته می‌شود. فقط قبل از تصویربرداری، از شما خواسته می‌شود هر آنچه که در روند تصویربرداری تداخل ایجاد میکند، از جمله اشیای فلزی، مانند طلا و جواهرات، عینک، دندان مصنوعی، سنجاق سر و سمعک را در بیاورید. در صورت احتمال بارداری، حتما به پزشک خود اطلاع دهید. همچنین پیشنهاد می‌شود که روپوش سربی نیم تنه‌ای را که مسئول تصویربرداری به شما می‌دهد به تن کنید.
مزایای رادیولوژی دندان CBCT چیست؟
- اشعه ایکس متمرکز، باعث کاهش نویز و پراکندگی اشعه و در نتیجه کیفیت بهتر تصاویر از نظر وضوح استخوان و دندان‌ها می‌شود.
- با یک اسکن، طیف گسترده‌ای از نماها و زوایا تولید می‌شود که با استفاده از آن‌ها، عمل تشخیص بهتر و راحت‌تر صورت می‌گیرد.
- رادیولوژی دندان CBCT بدون درد، غیرتهاجمی و بسیار دقیق است.
- مزیت عمده رادیولوژی دندان CBCT، امکان تصویربرداری همزمان از استخوان و بافت نرم است.
- اشعه ایکسی که در تصویربرداری با تکنیکCBCT استفاده می‌شود، هیچ عوارض جانبی ندارد.
- پس از تصویربرداری، هیچ اشعه‌ای در بدن بیمار باقی نمی‌ماند.
- از آنجا که همه تصاویر در یک چرخش منفرد به دست می‌آیند، زمان تصویربرداری سریع‌تر است. این کار فقط ٢٠ تا ٤٠ ثانیه زمان می‌برد.
- این تصویربرداری، به صورت سرپایی در مطب پزشک و یا در مراکز تصویربرداری انجام می‌شود.
- بیمار می‌تواند بلافاصله بعد از تصویربرداری، فعالیت‌های روزمره خود را از سر بگیرد.
- یکی از قابلیت‌های این روش، وجود واحدهایی با میدان دید کوچک است که حجم بیشتری از قوس کامل دندان‌ها را پوشش می‌دهد.
- همچنین امکان بازسازی یک قوس دندانی را بدون روی هم افتادگی دندان‌های مجاور (overlap) میسر می‌سازد.
معایب و خطرات رادیولوژی دندان به روشCBCT چیست؟
- با وجود مزایای فراوان رادیولوژی دندانCBCT ، در این تکنیک بر خلافCT ، امکان بررسی بافت نرم به خوبی فراهم نیست.
- همیشه در اثر قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه، احتمال جزئی ابتلا به سرطان وجود دارد. با این حال، تشخیص دقیق‌تر نسبت به خطرات احتمالی آن ارجح‌تر است.
- از آنجا که کودکان نسبت به اشعه آسیب پذیرتر هستند، فقط باید در صورت لزوم و برای تشخیص یا درمان بیماری، رادیوگرافی دندان cbct برای آنان صورت گیرد. سی تی اسکن در کودکان همیشه باید با دوز پایین و اشعه‌های ضعیف‌تر انجام شود.
کاربردهای معمول رادیولوژی دندان CBCT چیست؟
روش رادیولوژی دندانCBCT معمولاً برای درمان موارد زیر به کار می‌رود:
- نمایش سه بعدی دندان‌های نهفته (شامل دندان عقل) و بررسی ارتباط با ساختارهای مجاور،
- تشخیص اختلالات مفصلیِ گیجگاهی- فکی (TMJ) ،
- اندازه گیری دقیق استخوان جهت قرار دادن ایمپلنت‌های دندانی،
- آنالیزهای سه بعدی برای درمان‌های ارتودنسی،
- بررسی فک، گردن و کانال‌های عصبی،
- بررسی و اندازه گیری راه‌های هوایی و تنفسی،
- نمایش و بررسی استخوان‌های بینی جهت انواع جراحی‌ها با دقت بالا،
- بررسی سینوس‌ها و بیماری‌های مربوطه،
- تشخیص، اندازه گیری و درمان تومورهای فک و بررسی ناهنجاری‌های آن،
- مشاهده و بررسی سه بعدی ضایعات، ناهنجاری‌ها و شکستگی‌ها،
- تعیین ساختار استخوان و جهت گیری دندان‌ها،
- یافتن محل درد (پاتولوژی) ،
- تجزیه و تحلیل سفالومتریک (روش‌های پرتونگاری برای ارزیابی جمجمه) ،
- جراحی ترمیمی.
تفاوت روش رادیولوژی دندانCBCT با تصویربرداری با اشعه ایکس معمولی (CT) چیست؟
- محدودیت اشعه ایکس: تصویربرداری با اشعه ایکس معمولی CT) ) ، اطلاعات کاملی برای تشخیص و ارزیابی ساختارهای بافت نرم و سخت مانند عضلات، غدد لنفاوی، اعصاب و غدد فراهم نمی‌کند. با این حال، رادیولوژی CBCT در مقایسه با تصویربرداری CT، بیمار را در معرض تابش اشعه کمتری قرار می‌دهد. زیرا کاهش سایز ناحیه تابش اشعه، باعث کاهش دوز اشعه می‌گردد و همچنین این قابلیت را فراهم میکند تا اشعه را برای کارهای تشخیصی خاص به مناطق ویژه‌ای محدود کند.
- دقت تصویر: رادیوگرافی با استفاده از روش CBCT، اطلاعات بیشتری و تصاویر با کیفیت‌تری را با استفاده از اشعه ایکس فراهم میکند و امکان برنامه ریزی دقیق‌تر را برای دکتر میسر می‌سازد. چون اطلاعات به دست آمده از این روش از ساختارهای مکعبی کوچکی به نام وکسل تشکیل شده‌اند که سایز آن‌ها دقت تصویر را تعیین میکند. (عمق وکسل‌ها در CT ٢-١ میلی متر است در صورتی که در CBCT، بین ٤/٠ و ١٢٥/٠ میلی متر است.)
- مدت زمان: مدت زمان تصویربرداری درCBCT ، بسیار کمتر از سی تی اسکن CT) ) است.
- حالت تصویربرداری: در رادیوگرافی CBCT بیمار می‌نشیند و عکس از ناحیه مورد نظر گرفته می‌شود، در حالی که برای تصویربرداری به روش سی تی اسکن باید حتما فرد در حالت خوابیده باشد.
- در CBCT تصویر کامل دریافت می‌شود، سپس به صورت تکه‌های متصل کنار هم قرار می‌گیرند. اما در CT تصویر به صورت تکه تکه گرفته می‌شود و سپس جهت مشاهده بازسازی شده و کنار هم قرار گرفته می‌شوند.
- بی صدا بودن: دستگاه CBCT در حین کار هیچ صدایی (به جز بوق اخطار اشعه که قابل قطع کردن است) تولید نمی‌کند. از همین جهت استرس بیمار را کاهش می‌دهد.
- سه بعدی بودن: در جایگذاری ایمپلنت‌های دندانی دانستن ابعاد استخوان برای تعیین طول ایمپلنت ضروری است. ایمپلنت دندانی جایگزین ریشه و تاج دندان از دست رفته است و این امر در تکنیک رادیولوژی دندان CBCT با اشعه مخروطی به سادگی حاصل می‌شود. در حالی که در رادیوگرافی‌های عادی CTناحیه فک و صورت به علت دو بعدی بودن، امکان تعیین عرض استخوان لثه (آلوئول) را فراهم نمی‌کند.
- اندازه: اندازه دستگاه رادیولوژی CBCTاز دستگاه‌های متعارفCT کوچکتر است.
- تفاوت اصلی دستگاه رادیوگرافی دندان CBCT با دستگاه‌های متعارف، در چگونگی بازساخت (reconstruction) سیگنال است تا شکل پرتو.
نتیجه گیری و جمع بندی
امروزه برای رسیدن به درمان جامع و تشخیص صحیح، تجویز عکسبرداری به تعداد مناسب از یک طرف و حفظ اصول حفاظت بیماران در برابر اشعه غیر ضروری، چالش بزرگ پیش روی دندانپزشکان است. رادیولوژی دندان CBCT، فناوری نسبتاً جدیدی است که از پیشرفت‌های بسیار مهم در تکنولوژی تصویربرداری به شمار می‌رود و تصاویر گرفته شده از استخوان را به صورت سه بعدی و با جزئیات بیشتر و بهتری به نمایش می‌گذارد. همچنین در کلینیک‌ها، برای تشخیص و درمان بیماری‌های فک و دندان، ساختارهای استخوانی صورت، حفره بینی و سینوس‌ها و ایمپلنت گذاری انجام می‌شود. اسکنرهای رادیوگرافی دندان CBCT نسبت به سایر تجهیزات اشعه ایکس دندانپزشکی، در قالب‌های بسیار متنوع و با ویژگی‌های مختلف در دسترس هستند. این روش، نباید جایگزین تصویربرداری معمولی (CT) در نظر گرفته شود بلکه باید به عنوان یک روش تکمیلی برای کاربردهای خاص آن باشد. اما امروزه دستگاه‌های CBCT با دوز کمتر، هزینه پایین و دقت بیشتر، استفاده از CT را محدود نموده است. با اینکه تصویربرداری سه بعدی برای دندانپزشک، بسیار کارآمد و مفید است، اما متاسفانه با وجود مزایای بسیار زیاد CBCT، موارد تجویز این روش توسط دندانپزشکان بسیار کم است که می‌تواند ناشی از عدم دانش کافی از رادیولوژی دندان CBCT یا عدم آگاهی از شرایط تجویز آن باشد.