آزمایش پاتوبیولوژی (Pathobiology) چیست؟
اگر به مطب پزشک یا مراکز درمانی مراجعه کرده باشید، متوجه شده‌اید که پزشکان، همیشه نمی‌توانند با معاینه‌های معمول به علت بیماری شما پی ببرند. تشخیص دقیق بیماری، امری ضروری است؛ چراکه یک اشتباه ممکن است به قیمت جان بیمار تمام شود. برای افزایش دقت تشخیص، بیماران را مورد آزمایش‌های علمی و مستند قرار می‌دهند تا با بررسی نتایج آزمایش آن‌ها، دلیل اصلی بیماری را بیابند و برای درمان آن اقدام کنند. آزمایش‌های پزشکی، انواع مختلفی دارند و روش انجام آن‌ها نیز متفاوت است. در این فرصت، با آزمایش «پاتوبیولوژی» آشنا خواهیم شد و خواهیم دانست که هدف پزشکان از انجام آزمایش پاتوبیولوژی چیست.
آزمایش پاتوبیولوژی چیست؟
پاتوبیولوژی یا "Pathobiology" در لغت به معنی «آسیب شناسی بیولوژیکی» است. در واقع این کلمه، مشتق کلمه‌ی «پاتولوژی» است و در اصل، همان آزمایش پاتولوژی با رویکردی تخصصی‌تر در زمینه‌ی «بیولوژیک» (زیست‌شناختی) است. به طور کلی، آزمایش‌های پاتولوژی با بررسی بافت‌ها و مایعات بدن در ابعاد سلولی و مولکولی، مثل خون یا ادرار، علت یا ماهیت بیماری‌ها را پیدا می‌کنند. نتایج حاصل از این آزمایشات به پزشکان کمک می‌کند تا در تشخیص بیماری، به درستی عمل کنند. برای جلوگیری، تشخیص و درمان بسیاری از عفونت‌ها، آلرژی‌ها، بیماری‌های مزمن، سرطان‌ها و سایر بیماری‌ها، پزشکان بیماران را به آزمایشگاه پاتوبیولوژی می‌فرستند. برای افزایش دقت این آزمایش‌ها، بیماران باید قبل از مراجعه، دستورالعمل‌های لازم مثل «ناشتا بودن» را رعایت کنند. اگر بیماری به هر نحوی، دستورالعمل خاصی را رعایت نکرد، لازم است که این موضوع را حتماً به کارکنان آزمایشگاه اطلاع دهد. چون رعایت نکردن این پروتکل‌ها، ممکن است موجب خطا در محاسبات پزشک شود و علت اصلی بیماری شما، مشخص نشود و سلامتی‌تان به خطر بیفتد.
آزمایش‌های پاتولوژی به دو دسته‌ی «بالینی» و «تشریحی» تقسیم می‌شوند که آزمایش پاتوبیولوژی در دسته‌ی «تشریحی» قرار می‌گیرد. در آزمایش‌های بالینی، تشخیص آسیب، با بررسی نمونه‌های خون و ادرار انجام می‌شود. در آزمایش‌های تشریحی، بافت و سلول‌های بدن انسان را در سطح میکروسکوپی می‌سنجند. آزمایش پاتوبیولوژی، با سه روش اتوپسی، بیوپسی و سیتوپاتولوژی انجام می‌شود. در روش اتوپسی، نمونه برداری از بافت مرده انجام می‌شود. در حالت بیوپسی نیز با برداشتن تکه‌ای از بافت‌های زنده، آن‌ها را در سطح میکروسکوپی بررسی می‌کنند. سیتوپاتولوژی هم به معنای «سلول شناسی» است.
کاربردهای آزمایش پاتوبیولوژی چیست؟
پاتوبیولوژی با استفاده از اصول، تکنیک‌ها و ابزارهای بیولوژیک و مولکولی به تشخیص علت بیماری کمک می‌کند. این آزمایش، جهت پیدا کردن اساس مولکولی و ژنتیکی بیماری‌ها به کار می‌رود. با پیشرفت تکنولوژی پزشکی، امروزه کیت‌های تشخیص جدیدتری توسعه یافته‌اند که باعث افزایش سرعت و دقت تشخیص‌های پزشکی شده‌اند. یافته‌های این تحقیقات با مطالعه روی مشکلات ژنتیکی پیش آمده در بدن بیماران، پزشکان را در تشخیص و درمان بیماری‌های ژنتیکی نظیر سرطان کمک می‌کند. از کاربردهای اصلی آزمایش پاتوبیولوژی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تشخیص اختلالات ژنتیکی
از این آزمایش، برای تشخیص اختلالات ژنتیکی مختلف استفاده می‌شود. از جمله‌ی این اختلالات، می‌توان به بیماری X شکسته، بیماری‌های ضعف عضلانی مثل دوشن، اختلالات ژنتیکی متابولیکی مثل فنیل کتونوریا و تی ساکس و همچنین اختلالات انعقادی همانند هموفیلی و نیز اختلالات قلبی و عروقی اشاره کرد.
- تشخیص سرطان‌های ارثی
برخی از انواع سرطان‌ها، ارثی هستند. اگر بستگان بیمار، مخصوصاً والدین و بستگان درجه‌ی یک بیمار، سابقه‌ی سرطان داشته باشند، ممکن است به خاطر مسائل ژنتیکی، شخص بیمار نیز استعداد ابتلا به سرطان را داشته باشد. پزشکان برای تشخیص سرطان سینه، پولیپوز، سندروم لی فرومانی، آدنوماتوز ارثی و سرطان کولورکتال غیر پولیپوزیس بیماران را برای گرفتن نمونه به آزمایشگاه‌های پاتوبیولوژی ارجاع می‌دهند.
- آزمایش تومورهای سفت
در سرطان‌های سینه، سارکوما و گلیوماها توده‌های سفتی در بافت‌ها ایجاد می‌شوند. پزشکان در صورت مشاهده‌ی توده‌های سفت مشکوک در نقاط حساس بدن بیمار، آزمایش پاتوبیولوژی را تجویز خواهند کرد.
- تشخیص نئوپلاسم
نئوپلاسم یا نئوپلازی، به تقسیم غیرطبیعی سلولی و بی‌رویه در بخشی از بافت بدن گفته می‌شود. سلول‌های آن قسمت، بیشتر از سلول‌های اطراف تکثیر می‌شوند. حتی بعد از قطع عامل محرک این بیماری، باز هم تقسیم غیرعادی سلول‌ها ادامه پیدا می‌کند. این توده‌ها دو نوع خوش‌خیم و بدخیم دارند. تشخیص این بیماری نیز توسط پاتولوژیست‌ها انجام می‌شود.
- بیماری‌های عفونی و مقاربتی
ایدز یا همان HIV، یکی از انواع بیماری‌های عفونی است که برای تشخیص آن نیاز به بررسی نمونه‌ها در سطح مولکولی وجود دارد. پزشکان برای کسب اطمینان از ابتلای بیماران به این بیماری و سایر بیماری‌های عفونی دیگر مثل HBV، HCV، CMV و EBV یا تشخیص بیماری‌های مقاربتی مانند HPV نیز، از علم پاتوبیولوژی کمک می‌گیرند.
تفاوت آزمایش پاتولوژی با آزمایش پاتوبیولوژی چیست؟
تفاوت اصلی این دو آزمایش در این است که آزمایش پاتوبیولوژی علاوه بر تشخیص آسیب‌های وارد شده به بافت‌ها، دلیل اصلی این آسیب‌ها را نیز مشخص می‌کند. آزمایشگاه‌های پاتوبیولوژی از نظر ابعاد و امکانات وسیع‌تر از آزمایشگاه‌های پاتولوژی هستند. در واقع، این آزمایشگاه‌ها یک بخش اضافی به نام «تشخیص طبی» نیز دارند. این بخش زیرمجموعه‌های مختلفی مثل هماتولوژی، میکروبیولوژی، الایزا، سرولوژی، هورمون‌شناسی و بیوشیمی دارد که با مطالعه‌ی نمونه‌های دریافتی از بیماران، کار تشخیص را انجام می‌دهند.
تجهیزات مورد استفاده در آزمایش پاتوبیولوژی چیست؟
در آزمایشگاه‌های پاتوبیولوژی، تجهیزات مختلفی وجود دارند که هر کدام برای هدف خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. شاید دانستن نام آن‌ها و کاربری آن‌ها برای شما جالب باشد. برخی از دستگاه‌های رایج در این آزمایشگاه‌ها، به ترتیب زیر هستند:
- دستگاه فلو سایتومتری: از این دستگاه برای شمارش خودکار تعداد سلول‌ها استفاده می‌شود. برای مثال در آزمایش «هموگرام» که به آزمایش «شمارش کامل خون» معروف است، از دستگاه فلو سایتومتری استفاده می‌شود. دانستن تعداد سلول‌های مختلف در خون، به پزشکان کمک می‌کند تا با مشاهده‌ی نسبت غیرمتعارف در این سلول‌ها، به علت بیماری پی ببرند.
- دستگاه شمارنده‌ی هموگلوبین
- خط‌کش‌های هماتوکریت: برای تعیین میزان گلبول قرمز در خون بیمار، نمونه‌های خونی داخل لوله‌های مخصوص سانتریفیوژ می‌شوند و با استفاده از این نوع خط‌کش، درصد گلبول‌های موجود در خون تخمین زده می‌شود. نوع دیگر از لوله‌های مدرج به نام Wintrobe نیز وجود دارند که همین کارایی را دارند.
- لوله‌ی سنجش سرعت رسوب گلبول‌های قرمز
- برش دهنده‌ی بافت: در مراکز پاتوبیولوژی برای مطالعه‌ی بافت‌ها زیر میکروسکوپ، نیاز به برش‌دهنده‌های مخصوص این کار دارند.
- دستگاه سانتریفیوژ یخچال‌دار: برای جداسازی اجزای نمونه‌های مایع آزمایشگاهی، از این دستگاه سانتریفیوژ آزمایشگاهی استفاده می‌شود.
- دستگاه میکروتوم چرخشی: در شرایط آزمایشگاهی، برای برش‌های ظریف‌تر و صاف‌تر بافت‌ها، از این دستگاه استفاده می‌کنند. زیرا استفاده از دستگاه‌های قدیمی، باعث له‌شدگی برخی قسمت‌های بافت و کاهش دقت آزمایش می‌شوند.
- دستگاه حمام شناورسازی بافت: برای از بین بردن چین و چروک بافت‌های بریده شده توسط دستگاه میکروتوم، از این دستگاه استفاده می‌شود.
- لوله‌ی گاواژ: برای مکش نمونه‌ها از معده‌ی بیمار استفاده می‌شود.
- سوزن بافت‌برداری آسپیراسیون: برای مکش بافت، این سوزن به عضو مورد نظر بیمار وارد می‌شود.
- اسپیرومتر یا دستگاه سنجش تنفس
- مانومتر (فشارسنج دیجیتال) : از این دستگاه برای سنجش میزان فشار مایع‌های مختلف مثل مایع‌های داخل نخاع استفاده می‌شود.
- الکتروکاردیوگرام (دستگاه تست نوار قلب)
- دستگاه سنجش آلبومین: پلاسما، مایعی است که در خون جریان دارد. این مایع، شامل پروتئین‌های حیاتی است. یکی از این پروتئین‌ها، آلبومین است. این پروتئین، توسط کبد تولید می‌شود و میزان غیرعادی آن در خون، ممکن است به خاطر اختلالات کبدی باشد.
- ادرارسنج
مراحل انجام آزمایش پاتوبیولوژی چیست؟
از پذیرش نمونه‌ها تا اعلام گزارش آزمایش، مراحل مختلفی وجود دارد که به اصطلاح به آن‌ها چک‌لیست می‌گویند. پذیرش آزمایش‌ها، فقط با تجویز پزشک انجام می‌شوند. پس از پذیرش، بیماران را برای نمونه‌برداری راهنمایی می‌کنند. این نمونه‌ها، برای بررسی نیاز به جداسازی و یا برش دارند و باید در محیط مناسب نگهداری شوند. پس از انجام فرآیندهای بررسی نمونه‌ها، اطلاعات لازم ثبت می‌شوند و تحت عنوان «گزارش» به پزشک ارجاع داده می‌شوند. پزشک مربوطه نیز با مقایسه‌ی اعداد و ارقام داخل گزارش، تشخیص نهایی خود را انجام می‌دهد.
گزارش آزمایش پاتوبیولوژی چیست؟
پس از اتمام تمام فرآیندهای آزمایشگاهی روی نمونه‌ها، پاتولوژیست‌ها طبق استانداردهای موجود، نتایج به دست آمده را گزارش می‌کنند. با استناد به این گزارش‌ها می‌توان دلیل اصلی بیماری را مشخص کرد. به عنوان مثال، اگر بافت آزمایش شده از یک تومور گرفته شده باشد، می‌توان با مطالعه‌ی نتایج گزارش، سرطانی بودن آن را تشخیص داد و به خوش‌خیم یا بدخیم بودن آن پی برد. این گزارش‌ها شامل اصطلاحات فنی و تخصصی حوزه‌ی پزشکی هستند و برای خواندن و تفسیر آن، لازم است حتماً به پزشک متخصص مراجعه شود. برای دقیق‌تر شدن جواب آزمایش پاتوبیولوژی نیز، لازم است به توصیه‌های لازم قبل از انجام آزمایش عمل شود تا هیچ خطایی در محاسبات پاتولوژیست‌ها رخ ندهد.
بسته به نوع بیماری، موارد داخل برگه‌ی گزارش نیز فرق می‌کنند. در مجموع، تمام گزارشات آزمایشگاهی شامل سه بخش عمده می‌شوند:
- اطلاعات بیمار: در این قسمت، اطلاعات موثر مانند سن، جنسیت و توضیحاتی در مورد بافت مورد آزمایش آورده می‌شود.
- معاینه‌های ابتدایی: پاتولوژیست‌ها قبل از انجام آزمایش، بافت مورد نظر را چک می‌کنند و مشاهدات خود، مثل توصیف رنگ، حجم و شکل توده‌ها را می‌نویسند. دانستن این اطلاعات، می‌تواند به یافتن سرنخ‌های بیماری کمک کند.
- توصیف میکروسکوپی: در این بخش از برگه‌ی گزارش، پاتولوژیست‌ها نتایج مشاهدات میکروسکوپی خود را می‌نویسند. برای مقایسه‌ی بهتر، در کنار اعداد و درصدهای به دست آمده، اعداد مربوط به سلول‌های سالم نیز آورده می‌شود.
در انتهای گزارش، اگر در تشخیص بیماری ابهاماتی وجود داشته باشد و یا علائم غیرمنتظره‌ای مشاهده شود، متخصص پاتولوژی توصیه‌ای برای انجام آزمایشات بیشتر می‌نویسد.